Luigi Bisignani
Poco tempo fa avevo iniziato una piccola raccolta di proverbi e detti “do paisi nuostu”,San Donato di Ninea.
Nei due gruppi su Facebook “Amici di San Donato di Ninea nel Mondo” e ” Sei di San Donato di Ninea se…” avevo pure iniziato con un giochetto , molti aderirono inviando detti e proverbi,ne usci una bella raccolta, che ho poi raccolto su un piccolo opuscolo pubblicato sul giornale,scaricabile gratuitamente.Certo la raccolta non era completa,l’altro giorno Minucciu mi ha scritto inviandomi una raccolta più completa di detti e proverbi paesani e calabresi,una raccolta che v’invito a legggere e soprattutto cercare di capire il vero significato.Buona Lettura.
Stuòzzi ì stòria : U’ dìttu.
Per noi sandonatesi ù dìttu, (lat. dictum) ha, significato di sentenza, precetto, motto, accezione questa dovuta appunto alla prevalenza del latino nel nostro parlato
Non voglio annoiare disquisendo su origine ed etimologia del nostro parlare ma, visto l’argomento trattato, non posso tralasciare il riferimento su uno degli aspetti della filosofia paesana che è fondamento e base nella formazione di intere generazioni di sandonatesi.
Parlo della conoscenza e della padronanza dei detti proverbiali, ù dìttu, che nel parlare più antico era definito anche ù cànusciùtu.
I nostri antichi avevano una ricca messe di motti e proverbi, frutto di secoli di esperienze (in positivo ed in negativo), radicati profondamente nel sentire paesano e di un vigore tale, da far assumere ad alcuni il valore di legge non scritta ma da osservare scrupolosamente.
Non sono sicuro, ne mi sento in grado, di poter illustrare tutto il patrimonio delle espressioni proverbiali paesane. Talune sono andante perdute per desuetudine ed altre abbandonate per il mutare di circostanze, del tempo storico e delle situazioni, dalle quali erano originate od erano riferite.
Per amore del vero è da precisare che i proverbi contenuti nella presente ricerca, con le varianti e le aggiunte 
dei vari dialetti, sono patrimonio comune del popolo calabrese.
Rammento volentieri il proverbio che più di altri mi ha colpito da bambino. Aveva come riferimento l’educazione (materiale e morale ), intesa nel senso più completo del termine e così recitava: U’ zùmpu dà cràpa ù fàdi a crapètta;
Stava a significare che l’esempio è la prima forma di educazione e che non si può predicare bene e razzolare male. Chi ti guarda( spesso i figli) prendono esempio e si adeguano di conseguenza.
Chiarito uno dei significati del suscritto proverbio, lascio i successivi dìtti alla interpretazione di chi legge, precisando che sono stati scritti alla rinfusa, senza nessun riferimento di tempo e luogo od ordine storico-cronologico, per dirla alla paesana, sù cùmu vèninu dò pèdi.
Ultima puntualizzazione: i dìtti non hanno significato o spiegazione univoca e pertanto sono applicabili e riferibili a molteplici situazioni, circostanze, congiunture o stato di cose.
N’tà fòrgia òn tuccà e ‘ntà fàrmacìa òn liccà. Cùrnùtu ccù nà còrna, cùrnùtu ccù tùtti dùi. Ammàzzami e jèttami ‘ntè mìa. Rìspètta ù càni, pp’àmùri do patrùni.
A càsa ì pìzziènti, òn màncanu stòzza. Cchjù scùru dà mènzànnotti, òn po’ bbìnì. Tùtti i nà vèntri e non tùtti ì nà mènti. Lìga ù ciùcciu, addhùnni vòdi ù patrùni.
I sòldi fànu vinì a vìstai àri cicàti. Pùru ì pùlici tèninu à tùssa. ‘Nnàju ‘ntièsu fìschj ì pìca. Càca cchjù nnù vòi, cà cièntu pirrìddhj. A’ mègghja paròla ònn’è mài dìtta.
Spùmpuliàdi chjni òn tènidi, chìni pussèdidi àmmucciadi. Si po’ campà ccù pìcchi, ccù nnènti sì mòridi. Chhjù àllìsciasi e chhjù à gàtta gàvuzadi ù pìlu Maritàta si cuntenta nù juòrnu, ammazza ù puòrcu e fàsi fèsta n’ànnu. Ogghì ppì pìsci, à jùmàra cìtta. Sà fatìga ghèra còsa bòna, à dàvadi ù mièdicu
Tìnìtilu quàttru, cà cìnqui òn cì pònu Zìti e cùrri mèli, ‘nsùrati e cùrri fèli ‘Mmìschati cchj miègghj ì tìa e fàcci ì spìsi Tr’àmici e cumpàri, pìcchi paròli e pàtti sèmpi chjàri Truòppu cùnfidènza, fà patrùna à màlacriànza. Cchì pàriènti, ònn’àccattà e nòbbènni nènti. ‘A càsa senz’àmùri, ghè càsa ì dulùri. U milùni, ògghèssi sèmpi rùssu. ‘Amùri ghè cùmu l’àcqua, và sùlu ì pinnìnu.
Gàcgua, cunsìgghj e sàli, s’ònt’àddummànnanu, ònni dàdi. Sù sàpi nnù dènti, ù sàdi tutta à ggènti.
Amàru àru nìnnu, chì sì mmìscha cchj grànni. Avògghja ì prigà ì sànti, ù lìnnu òn sùdadi. ‘A zìrra dà sìra, stìpala ppà matìna. Cc’àvucàtu, ccì mìntisi càvuza e sòldi.
Chjni jòca sùlu, òn sì zìrrichìa mài. Ghèdi à mègghja màritàta, chjn’è sènza sòcra nnè cànàta. A ttrì pàrmi dò cùlu mìa, pìjssidi àddhùnnu vòdi. Ccù pàtri e pàtrùni, sèmpi tuòrtu e mài ragiùni. Sì còrni fèranu fràschi, tànti càtaròzzi fèranu vuòschj.
Miègghju avì à cchì ffà ccù cièntu brigànti, cà ccù nnù sùlu stuòrtu. Sì tì spìcciasi òn t’ìmpìcciasi. Sì spàgna cò cùlu ddh’àrròbbadi à càmmìsa. Chjìni gà àvùtu ù fuòcu ghè càmpàtu, chìnì avièdi sùlu pàni ghè muòrtu. Ppì stà ‘mpàru, àccàtta càru. Fà bbèni èscòrdati, fa màli e pènzàci. Fa ù fìssa ppò jì àra guèrra. A gaddhjna fa l’uòvu e cèrti vòti vrùshjàdi ù cùlu dò gàddhu.
A’ càrni àttaccàta all’uòssu, pàri sèmpi bèlla. Miègghju nù bèll’àccàttu, cà nà bbòna vinnùta. U lièttu òbbò pìnzièri nnè rispèttu. L’àvucièddhu ‘ntà cància, òn cànta pp’àmùri mà ppì ràggia. A càvudàra vùddhjdi e rù puòrcu ghè àncòra ntà zìmma. Sì vùa nìmicìzzij, ‘mprèsta sòldi e jùdica vìzzij. I sòldi tì pònu fà rìccu, m’òn tì fànu gnùri.
Tònaca òn fà mònacu e chjìrica òn fa prèviti. T’àddha crìsci l’èriva jìntu. Sì tèni càra pùru à cìnnira dò fùculàru. Gàcqua, fuòcu e pàni, òn sì nèganu màncu àri càni. ‘Ntà trìppa, cchjù ccì mìntisi è cchjù ccì càpidi. Tièniti àmmènti prìmu chìni tu dìcidi e pùa cchì ttì dìcidi.
Gàs’àvì, tèrra ppì quàntu nnì vìdisi, vìgna ppì quàntu nni vìvisi e càsa ppì quàntu ccì stàsi. Pàlùmmu mùtu ònn’è mài sìrivùtu. Fìmmina ì chjèsia, diàvulu ì càsa. Ognùni tìradi ì vrèshj àri pèdi sùa. U’ fìssa pàrla sèmmpi ppì prìmu. Chìni sàpi càminà,ò struìdi ì scàrpi. A trìppa chjìna càntadi, à càmmìsa nòva nòni. Sù càngjàti ì sonatùri, mà mùsica sèmpi quìra ghè.
Chìni piècura sì, fà lùpu sà màngia. Nìvuru e nìvuru, òn sì tìnginu. A’ prisàma, ghèdi à mègghja pàrintèra. I guài ì nà pìgnàta, ì sàpi sùlu à cùcchjàra. A mègghja pàrti, và à chìni spàrtidi. Ad’àspittà aiùtu dè parienti, tìcci càdinu ì diènti. Chjni gà pìcchi, sù tèni càru. U vìnu àllonghàdi à vìta, l’àcqua àccùrciadi l’ànni. Crìstu mànna pàni à chjni ònna diènti.
Rùrttu ppì rùrru, rùmpìmu tùttu. Sùlu àra mòrti, òn c’è rìpàru. Tìra cchjù nnù pìlu, cà nù pàrìcchju. Amùri e rà tùssa, ònsì pònu àmmuccià. Sì vìdisi à sèrpa, ònni cìrcà à fàtta. Gàcqua c’òn sì rìmìnadi, fètidi. Bèlli ò brùtti, à mòrti gnùttidì à tùtti. Avucièddhj vànu àddhùvi tròvanu grànu
Chjni òn cì pènsa prìmù, dòppu sùspìradi .
Aru mùlìnu, tì stricàsi ì fàrìna. Chì tì sàpi tì gràpi. Sùlu chjni fa, sbàgliadi. Ccù l’ànni crìscinu ì màlànni. Crìstu ti chiùdi nnà pòrta e ti gràpi nnà finèstra. A fatiga fàtta ccà nuttàta, ghèdi à vrigògna ntà jurnàta. ‘On tèni sprànza, ntà fìmmina chì rìridi e ntà gaddhjna chì càntadi. Ppì mpàrà ,gàsa pàti. ‘A gàtta prèssaròla, ghà fàttu ì fìgghj cicàti. L’ièrtu, càvà à rìna e rù ciùnnu, tì càccianu dò mùnnu.
Si vùa guài e tùrmiènti, nsùrati ccù nnà parènti. Cci vò fùrtùna pùri à cacà, sì s’ìnturcìnadi à nnùgghja mòrisi. ‘O sfùtti ù càni chì dòrmidi. ‘On sì fà nnènti, ppì nnènti. Guòcchju c’òbbìdidi, còri c’òddòlidi. ‘A sì sbià à càvàddhu, ed’à ssi ricògghj à ppèdi. Sù diàvulu t’àccarìzza, vò l’ànima. Sènza lumèra, sùmu tùtti ì nà manèra. Quànnu òn c’èdi à gàtta, ì suòrici àbbàddhanu. Pùrchjà ‘ntà vìrnàta. Gàcqua passàta, òn màcina mulìnu.
U mònacu chì fùidi, sàpidi àffàri sùa. A pìra cùnchjùta, càdidi à sùla. Amùri ‘ncigna càntànnu e lèsti chjàngiènnu. Sènza sànti, òn sì và ‘mpàravìsu. Amùri dò lùntànu, ghè cùmu l’àcqua ‘ntò pànàru. Chìni pàti pp’àmùri, òn sènti dulùri. Chìni dìcidi cà ti vò bbèni cchjù ddì màmmatta, ò sù còrni ò t’ìngnànnadi. U’ truòppu gìlùsu, mòri cùrnùtu.
Sì vò pèrdi n’àmìcu, mprèstaddhj sòldi ò fàlu zìtu. Chìni gà beddha à mugghjèri, sèmpi cànta, chi gàvi pìcchi sòldi, sèmpi cùnta. Cchjù ghè brùttu ù màlutièmpu, cchjù prièstu scàmpadi. Aprìli fàdi ì jùri e màju sìnni piàdu ù nùri. Jìnnàru sìccàgnu, ppù màssàru ghè guàdàgnu. Fìlivàru, cùrciu e àmàru. Sì dìcidi ù pìccàtu e nòni ù pìccatùru.
A rispònni ònsàcciu, òbbàsi ‘ntè ‘mpìcci. Stàtti lùntànu, à sbìrri e sònatùri. ‘On tì fidà e nòn tì mmischà, cà dò bèni po’ bbìnì ù màli. S’òn sàsi vènni, chjùdi à pùtìga . Chjìni jìnta tràsidi, fòra tì càcciadi. U’ màlu pàssu, ghè addhùvi càdisi. Màngiaci e bbìvicci, mà òddòrmi mài ccù nnù sbìrru. Chìni òn sì fàdi ì fàtti sùa, ccà lintèrna và truvànnu guài. Ccà ggènti ì muntàgna e ccà lìnna ì castàgna, ccì fàsi ì spìsi e mài nù guàdagnu.
Fà cùmu tì vèni fàttu, c’ònnè piccàtu. Miègghju àrrussicàtu ppì nnà jurnàta, c’à nnì fà cièntu cìturnu.. S’ognùnu sì facèradi ìcàzzi sùa, pùru ù prèviti sì putèra nsùrà. Sì fàsi cùmu ù tìratùru, goj ‘ncùl’àttia e crài pùru. Chjni mprèstadi, sì crìa nimìci. Miègghju suòrici frà dùi gàtti, cà màlàtu trà dùi mièdici. A’ fìmmina sènza pièttu, ghè nù stìpu sènza piàtti.
Pàròli ì sìra, òn sù nènti àra matìna. ‘Aru pìnnìnu, ògni sàntu aiùtadi. A vrigògna, òn ‘nsuràdi. ‘On po’ càccià tùtti ì pètri dà vìa.
U’ cùcumu và àll’àcqua, nzìnu à sì rùmpi. Crisciènnu, ù sàmmùcu cummògghjadi ì sìpàli. Sì ccà rròbba ì l’àti vò campà, fìgghju ì pùttana t’àsa fà chiàmà. A càni viècchju, càrni tènnira. Truòppu rròbba, sciàncadi à vièrtula. Dò duòlu mìa òn tì prià, quànn’è pàssàtui ù tùa àddhà ncìgnà. A’ lìnghùa ònn’àvi gòssa, mà ì rùmpidi.
Dè tùa, àrràssati appèna pùa. Vùlì à vùtti chjìna e rà mugghjèri mmìriàca. Chjìni nàsci tùnnu, òn po’ mòri quàtru. Ccù scuòrnu, càmpasi nù juòrnu. Jòca sùlu e nòn pèrdisi mài. O càntasi ò pòrtasi à crùci. A pràtica, spàccadi à gràmmàtica. S’è càni ì ràzza, sì ricògghjdi. Chjàmala cùmu vùa, sèmpi cucùzza ghè. Chìni cùnta, mìntidi à jùnta.
Càracuòddhu, quìru chì tèni ù pòrta ‘ncuòddhu. U’ ciùcciu à pòrtadi e rù ciùcciu sà màngiadi. Sì càcàvadi, òn murìa cripàtu. Jùmàra e fuòcu. ònn’ànu lòcu. Sènza sòldu, òn sì cànta mìssa. Chjcati jùncu, cà pàssadi à jùmàra. Spùgghjàmu à chièsia, ppì bbèsti à sàscristìa. A’ pètra cò stà ffèrma, òn cogghj lìppu. Càccià l’uòvu dò cùlu dà gàddhjna.
Ccù nènti àrripèzzasi, ccà vùci càntasi, ccà rròbba cùntasi. Arràssati càvudàra, cà mì’ tìngisi. U vòi dìci cùrnùtu àru ciùcciu e quìru ddhj rispònni rìcchj lònghj. Sù ciùcciu ònn’à sìti, avòggia ì ddhj fiscà..U puòrcu sùnnadi sèmpi gghjànna. I ciùcci sì mìnanu e rì vàrlìri ccì vànu ppì ntò miènzu. Pùru à màlàcqua càcciadi à sìti.
Nà sùla nùci, ntò sàccu òn fà rumùri. A ddòrmi cchì quàtràri, ti rivìgghjàsi càcàtu. Vàju àra mìssa e mì cùnfièssu, mì ricuòghju àra càsa e fàzzu ù stèssu. Miègghju à mòri lassànnu, cà mmòri dìsiànnu. Ghè pòviru chìni ghè ncùlunùlu, ma ghè cchjù mìsiru chìni ghè sùlu. Chìni chjàngidi, frìcadi à chìni rìridi. U gàbbu vèni dò làbbru. U gàbbu cògghjdi, à jìstìma nò. A màtinàta, fa jùrnàta. Chìni làssadi à vìa vècchìa ppà nòva, sà quìru chì làssa e nnò quìru chì tròva.
Dùci ed’àmàru, spìssu vèninu nsièmi. L’àrivuru fa piccàtu e rà vrànca ù pàgadi. U cuòrivu sì fa nìvuru, ppì pinzièri ì l’àti. Quànnu stàsi ppì mòri, tì pìsanu pùru ì linzòla. S’àsi fùrtùn, jèttati à màri. Pìlu rùssu, màlu culùri, vùrpa, làtru e traditùru. Amàru chjni ù puòrcu àmmàzzadi, mà arà longhà ònn’àppica sàvuzìzza. Amàru chìni àddha dà ed’màru pùru chjni àddha àvì. A sàntumàrtìnu, ògni mùstu ghè dìvintàtu vìnu.
Vìà lòngha, cùnsùmadi à scàrpa. Aru càvàddhu jìstimàtu, ddhj lùcidi ù pìlu. Chjni gà rròbba, tèni pàriènti, Chjni òn po’ màngià càrni, sì vìvìssidi ù bròdu. Ccù zuòppu, mpàrasi à zùppìa. Fìmmina mùstazzùta, sèmpi piàciùta. Addhùvi ccè gùstu, òn c’è pirdènza.
Sì càntanu truòppi gàddhj, òn fa mài juòrnu. Miègghju à prividi c’à pruvvìdi. Fìgghja ntè fàsci, pànni ntè càsci. Ccà ggènti ì marìna, fùtti e camìna. Làmpàmi ncùlu, à dìttu ù gàrrafàru. Ghèssi ì pìlu e dì pìnna. Gùna màrammìa e l’àtu cc’àmu pàtùtu. Cchjù pàtisi, cchjù mpàràsi. A bòna jùrnàta sì vìdi ddà màtìna. U lùpu càngiàdi ù pìlu mà nòni ì vìzziì
Sàntumartìnu chjàtràto ,guàstadi ù sìmminàtu. Ogni nàsu, à fàcci sùa mèradi. Pàga càru ed’àssèttati mpàru. Pugnètta nghàrràta, miègghhju ì nà fricàta. Grisu e màccarùni, dòppu n’ùra sì djùnu. S’òn po’ jì all’ièrtu, jèttati àru pìnnìnu. U bìsuògnu, fa l’uòmminu làtru. U ciùcciu ì dùi pàtrùni, mòri ddì fàmi e ddì sìti. Vruòcculi e prièdicatùri, dòppu pàsca ònn’ànu cchjù sàpùri. Zàppà ccù l’àcqua è sìmminà ccù vièntu.
Quanto sopra è ricavato dalla mia memoria e da appunti sparsi (un grazie ai compaesani dai quali li ho appresi) ma non è che una piccola parte del patrimonio sandonatese in proverbi, ricchezza della quale si è quasi persa la memoria storica.
I detti assumono significati diversi, perché diversi sono stati gli accadimenti dai quali derivano.
Resta immutabile la saggezza che li ha creati e tramandati, frutto di secoli di accadimenti ed esperienze, tutte circostanze delle quali i nostri maggiori hanno fatto tesoro.
Sono ancora applicabili e rispondenti al modo di vivere attuale? Secondo me si e per un buon motivo.
L’uomo, nonostante il trascorrere del tempo, resta sempre uguale a se stesso.
Malgrado i progressi e le conquiste scientifiche, conserva i medesimi ed antichi pregi, difetti, vizi e (scarse) virtù delle generazioni passate.
E’ come se il tempo fosse fermo e questo è ciò rende attuali ed applicabili ì dìtti , nonostante siano quasi tutti “viècchj”, taluni di secoli.
Giugno 2018- Minùcciu
